تحریک مغناطیسی مغز یا TMS به روشی غیر تهاجمی جهت تحریک مغز اطلاق می‌شود که بر اساس القای الکترومغناطیسی توسط یک سیم پیچ عایق صورت می‌گیرد. TMS مخفف‌شده عبارت Transcranial Magnetic Stimulation به معنای تحریک مغناطیسی مغز فراجمجمه‌ای است.
این سیم پیچ (Coil) روی اسکالپ (پوست سر) و در نقطه‌ای منطبق بر ناحیه‌ای از مغز که در ایجاد علایم روانپزشکی یا عصبی دخیل هستند قرار می‌گیرد. کویل، پالس‌های مغناطیسی کوتاه مدتی ایجاد می‌کند که از لحاظ نوع و قدرت مشابه دستگاه تصویربرداری MRI است. هر پالس مغناطیسی به سهولت و بدون درد، از پوست سر و استخوان و پرده‌های مغز گذشته و به نورون‌های عصبی می‌رسد و باعث فعالیت کوتاه مدت نورون‌های عصبی مربوطه می‌گردد. چنانچه پالس‌ها بصورت متوالی و به سرعت تجویز شدند تحت عنوان تحریک مغناطیسی مغز مکرر repetitive TMS یا rTMS نامیده شده که قادر به ایجاد تغییرات پایدارتری در فعالیت مغزی است.
مکانیسم عملکرد تحریک مغناطیسی مغز rTMS چیست؟
طبق مطالعات متعددی که در مورد اختلالات روانپزشکی و در زمینه متابولیسم مناطق مغزی مربوطه انجام شده، این نکته مطرح شده است که افزایش یا کاهش متابولیسم مناطق خاصی از مغز منجر به ایجاد علایم روانپزشکی می‌گردد. به عنوان مثال افزایش فعالیت ناحیه پشتی جانبی پیش پیشانی راست یا کاهش فعالیت ناحیه پشتی جانبی پیش پیشانی چپ و یا عدم تقارن این دو ناحیه می‌تواند اختلال افسردگی اساسی ایجاد کند.
بر این اساس، با مهار یا تحریک مناطق مذکور می‌توان در تخفیف یا درمان اختلال مربوطه اقدام کرد. این عمل در تحریک مغناطیسی مغز rTMS با ایجاد میدان مغناطیسی و اعمال آن از روی پوست سر صورت می‌گیرد. فرکانس پالس ایجادشده (تعداد پالس در ثانیه) تعیین‌کننده خاصیت مهاری یا تحریکی بر روی نورون‌های مغزی است.
تحریک مغناطیسی مغز rTMS چه زمانی مورد استفاده قرار می گیرد؟
در بیماران افسرده‌ای که به یک دوره درمان دارویی یا روان درمانی پاسخ مناسبی نداده‌اند، rTMS می‌تواند به عنوان درمان کمکی یا جایگزین تجویز شود. تحریک مغناطیسی مغز rTMS توسط اداره غذا و داروی آمریکا FDA در اکتبر ۲۰۰۸ جهت درمان بیماران افسردگی اساسی که در اپیزود فعلی بیماری حداقل به یک دوره درمان کافی با داروی ضد افسردگی پاسخ نداده‌اند یا قادر به تحمل دارو نیستند، مورد پذیرش قرار گرفته است.
اثر بخشی تحریک مغناطیسی مغز rTMS در سایر اختلالات روانپزشکی مانند OCD، اختلالات اضطرابی و توهمات شنوایی و علایم منفی بیماری اسکیزوفرنیا که به درمان دارویی مقاوم بوده‌اند، در مقالات مختلفی تأیید شده است ولی هنوز مورد تأیید FDA قرار نگرفته است.
حیطه اثر بخشی rTMS در سایر حوزه‌های نورولوژی هم در دست تحقیق و بررسی است مانند حوادث ایسکمیک عروق مغزی، بیماری پارکینسون و….
فرآیند درمان با تحریک مغناطیسی مغز rTMS چگونه است؟
تحریک مغناطیسی مغز rTMS در بیماران سرپایی و بستری قابل اجراست و بصورت جلسات درمانی متعدد تجویز می‌شود. در هر جلسه درمانی بیمار بر روی صندلی طراحی‌شده برای این امر (که بی‌شباهت با یونیت دندانپزشکی نیست) می‌نشیند. با توجه به ایجاد میدان مغناطیسی از بیمار خواسته می‌شود که قبل شروع فرآیند درمانی کلیه اشیاء حساس به مغناطیس (مانند کارت اعتباری و جواهرات ناحیه سر و گردن) را از خود دور کند. در صورت امکان به وی محافظ شنوایی (پدهای داخل گوش) داده می‌شود تا از صدای پالس ایجادشده یا امواج مغناطیسی دچار آسیب احتمالی نگردد.
اپراتور سر بیمار را در وضعیت مناسبی قرار می‌دهد و اقدام به اندازه‌گیری پارامترهای خاصی بر روی جمجمه بیمار می‌نماید تا محل دقیق قرارگیری کویل دستگاه بر روی منطقه مورد نظر مغز مشخص شود. سپس شروع به تعیین آستانه حرکتی Motor Threshold بیمار نموده که عبارت است از حداقل قدرت مغناطیسی مورد نیاز جهت ایجاد انقباض در دست بیمار که از فردی به فرد دیگر فرق می‌کند. این عمل با تنظیم دستگاه جهت تولید تک پالس Single Pulse صورت می‌گیرد. تعیین آستانه حرکتی روانپزشک را قادر می‌سازد تا برنامه درمانی مختص هر فرد را طرح‌‌ریزی نماید تا بیمار میزان مناسبی از انرژی مغناطیسی را دریافت کند نه بیشتر از حد نیاز و نه کمتر از ایجاد اثرات درمانی.
پس از این اقدامات مجدداً کویل بر اساس اختلال روانپزشکی بیمار در محل مربوطه روی سر وی قرار می‌گیرد. در طی پروسه درمان، بیمار تنها صدای کلیک و ضربه مختصر ناشی از ایجاد پالس در ناحیه زیر کویل را احساس خواهد کرد.
در کل جلسه درمانی تحریک مغناطیسی مغز rTMS، اپراتور حضور داشته و بیمار را پایش می‌کند و در صورت تمایل بیمار جلسه درمان را قطع می‌نماید. هر جلسه درمان ۴۰-۲۰ دقیقه طول می‌کشد و عموماً به میزان ۳-۵ روز در هفته تکرار می‌شود. کل دوره درمانی ۴-۶ هفته به طول می‌انجامد که بسته به نوع اختلال روانپزشکی، شدت آن و میزان پاسخ درمانی بیمار متغیر است.
آیا روش‌های درمانی مشابه تحریک مغناطیسی مغز rTMS وجود دارد؟
روش تحریک مغناطیسی مغز rTMS در زیرمجموعه بزرگتری تحت عنوان درمان‌های تحریکی مغز قرار می‌گیرد. در تمام این روش‌ها هدف از درمان تحت تأثیر قرار دادن فعالیت نورون‌های مغزی از طریق روشی غیردارویی است. از سایر روش‌ها می توان به ECT یا شوک مغزی، tDCS/tES تحریک الکتریکی مغز، VNS تحریک عصب واگ، DBS تحریک عمقی مغز اشاره کرد. ECT از ۷۰ سال قبل در درمان روانپزشکی به کار می‌رود و اثر بخشی آن هم مورد تأیید قرار گرفته است.
